Ustalenie ojcostwa może być dokonane w postępowaniu sądowym bądź poprzez uznanie ojcostwa. Sprawy o ustalenie ojcostwa należą do właściwości sądów rejonowych i toczą się w trybie postępowania odrębnego – dla spraw ze stosunków między rodzicami i dziećmi.

Zastrzeżenie powyższego trybu wiąże się z koniecznością stosowania reguł przewidzianych w artykułach 453-458 kodeksu postępowania cywilnego, wśród których można wymienić:

• nabycie zdolności procesowej przez matkę i ojca dziecka z chwilą ukończenia przez nich 16. roku życia,
• niedopuszczalność powództwa wzajemnego – jednak strona pozwana może żądać ustalenia ojcostwa,
• niemożność wydania wyroku jedynie na uznaniu powództwa, bądź przyznaniu okoliczności faktycznych oraz niemożność wydania wyroku zaocznego, który opierałby się wyłącznie na przyjęciu za prawdziwe twierdzeń powoda,
• konieczność udzielenia pełnomocnikowi pełnomocnictwa szczególnego – do prowadzenia indywidualnie oznaczonej sprawy.

Strony postępowania

Z powództwem o sądowe ustalenie ojcostwa może wystąpić:

• dziecko – przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy,
• matka dziecka – przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy,

Matka może zatem występować w niniejszym postępowaniu w dwojakiej roli – jako powódka oraz jako przedstawicielka ustawowa dziecka (wówczas działa w jego imieniu i na jego rzecz).

• domniemany ojciec dziecka – przeciwko matce i dziecku, a gdy matka nie żyje przeciwko dziecku,

Gdy ojciec występuje przeciwko matce i dziecku, wówczas dziecko winno być reprezentowane przez kuratora, którego wyznacza zawsze sąd rodzinny.

• Prokurator – jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.

Wytoczenie powództwa zarówno przez matkę jak i przez ojca jest niedopuszczalne po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletniości. Osiągnięcie pełnoletniości przez dziecko w trakcie procesu nie ma wpływu na bieg postępowania, jeżeli zaś w trakcie procesu dziecko-powód umrze to dalsze prowadzenie postępowania będzie zależało od jego zstępnych. Jeżeli brak jest zstępnych dziecka – postępowanie ulegnie umorzeniu.

Należy pamiętać, że z uwagi na specyfikę postępowania o ustalenie ojcostwa pozwanym domniemanym ojcem może być tylko jeden mężczyzna (tak: SN w uchwale z dnia 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, OSNCP 1969, nr. 7-8, poz. 122). W związku z powyższym należy uznać, że wezwanie osoby trzeciej do udziału w tej sprawie jest niedopuszczalne.

Powództwo o ustalenie ojcostwa

Ustalenie ojcostwa może być dokonane na podstawie domniemania przewidzianego w art. 85 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.

Łącznie z żądaniem ustalenia ojcostwa można dochodzić majątkowych roszczeń matki, alimentacyjnych roszczeń dziecka, żądań w zakresie nazwiska dziecka, władzy rodzicielskiej domniemanego ojca dziecka. Zgodnie z treścią art. 143 k.r.o.  jeżeli ojcostwo mężczyzny, który nie jest mężem matki, nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka mogą dochodzić roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa. Nie dotyczy to roszczeń matki, gdy dziecko urodziło się nieżywe.

Matce dziecka pozamałżeńskiego przysługują dwojakie roszczenia:

• żądanie pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom,
• żądanie pokrycia kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom.

Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe.

W razie sądowego ustalenia ojcostwa sąd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalającym ojcostwo, stosując poniższe reguły:

• dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców,
• jeżeli rodzice nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.

Jeżeli dziecko ukończyło trzynaście lat, do zmiany nazwiska jest potrzebna jego zgoda.

W zakresie władzy rodzicielskiej wskazać należy na art. 93 § 2 k.r.o., który stanowi, że jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców.