Podziału majątku wspólnego małżonków można dokonać w drodze umowy (więcej na ten temat TUTAJ), jak również dokonać sądowego podziału majątku wspólnego. Sądowy podział majątku może zostać dokonany w różnych postępowaniach w zależności od tego, co było powodem ustania wspólności majątkowej małżeńskiej.
Zasadniczo sądowy podział majątku wspólnego jest dokonywany w postępowaniu nieprocesowym, zgodnie z regulacjami zawartymi w przepisach art. 566 i 567 kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 566 kpc w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli śmierć ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku. Art. 567 kpc reguluje możliwość żądania ustalenia nierównych udziałów majątku wspólnym, a także możliwość rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na rzecz majątków osobistych lub odwrotnie, o czym będzie mowa szerzej w kolejnym artykule.
Sądowy podział majątku wspólnego może zostać dokonany także wraz z żądaniem działu spadku lub zniesieniem współwłasności, gdyż wszystkie te sprawy są rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym. Zgodnie z tezą uchwały SN z dnia 02 marca 1972 roku (III CZP 100/71) „w wypadku, gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego, chyba że zapadł już prawomocny wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, albo że częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym”.
Sądowy podział majątku wspólnego może zostać dokonany także w trybie procesowym, ale tylko w ramach postępowania o rozwód, separację czy unieważnienie małżeństwa. Warunkiem dokonania podziału majątku w tym postępowaniu jest stwierdzenie, że przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Należy jednak pamiętać, że skuteczność i prawomocność orzeczenia w tym przedmiocie zależy od losów wyroku rozwodowego, a zatem również istnienia przesłanek orzeczenia rozwodu.
Kolejną opcją, w której zostanie dokonany sądowy podział majątku wspólnego jest zawezwanie do próby ugodowej zgodnie z art. 185 § 1 kpc, gdyż sprawy cywilne, których charakter na to zezwala, mogą być uregulowane drogą ugody zawartej przed wniesieniem pozwu, a podział majątku wspólnego niewątpliwie do takich spraw należy. Niewątpliwie, poza szybkością postępowania i uniknięciem wieloletniego sporu, największą zaletą tego trybu postępowania są też jego niskie koszty. Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej podlega bowiem opłacie sądowej w kwocie 40 zł. W razie zawarcia ugody jej osnowę wciąga się do protokołu lub zamieszcza w odrębnym dokumencie. Ugoda zawarta przed Sądem ma moc wyroku, a w związku z tym stanowi także tytuł egzekucyjny, który po nadaniu mu klauzuli wykonalności może być realizowany w toku postępowania egzekucyjnego.
Należy jednak pamiętać, że z punktu widzenia prawa materialnego ugoda jest umową, a więc będą miały do niej zastosowanie wszystkie przepisy dotyczące wad oświadczeń woli, a mianowicie stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, pozorność, błąd, podstęp czy groźba. Należy jednak pamiętać, że uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy.